تمام موجودات زنده توليد مثل مي كنند.توليد مثل- فرايندي است كه موجودات ،موجوداتي بسيار خودشان مي سازند ويكي از مواردي است كه موجودات زنده را از موجودات غيرزنده متمايز مي سازد.
با وجوديكه دستگاه تناسلي براي حفظ حيات گونه بشري ، ضروريست اما بر خلاف ساير سيستم هاي بدن براي حفظ زندگي فرد حياتي نمي باشد .در روند توليد مثل انسان،2 نوع سلول جنسي يا گامت وجود دارد. گامت مرد يا اسپرم و گامت زن يا تخمك يا اوول كه دردستگاه تناسلي با وجوديكه خود زن در دوره بارداري وزايمان جنين را باردار مي باشد زن براي توليد فرد جديدي با همديگر روبرو مي شوند.دستگاه تناسلي مرد وزن هر دو براي توليد مثل حياتي هستند ولي در هر صورت زن براي باروري تخمكش نياز به مرد دارد .
انسان مانند ساير موجودات ويژگي هاي خاص خودش را از طريق ژنها كه حاملان خاص رفتار هاي انساني هستند به نسل بعدي منتقل مي كند .ژنهايي كه والدين به فرزندانشان منتقل مي كنند همان ژنهايي هستند كودكان يك خانواده را شبيه هم مي سازد و در عين حال اين ژنها هر كودكي را منحصر به فرد مي سازند.اين ژنها از اسپرم مرد و تخمك زن كه بوسيله دستگاه تناسلي مرد و زن توليد مي شوند حاصل مي گردند.
دستگاه تناسلي زن چيست؟
اكثر گونه ها داراي 2 جنس هستند:مونث و مذكر.هر جنسي داراي دستگاه تناسلي منحصر به فرد خاص خودش مي باشد.از نظر قيافه و ساختماني متفاوتند ولي هر دو به طور خاصي براي توليد ،باروري و انتقال هم تخمك و هم ا سپرم طراحي شده اند.
دستگاه تناسلي زن بر خلاف دستگاه تناسلي مرد به طور كامل در لگن خاصره قرار دارد. بخش خارجي اندامهاي تناسلي زن فرج نام دارد كه به معناي پوشش .فرج كه بين پاها قرار دارد حفره ورودي واژن و همچنين ديگر اندامهاي تناسلي داخل بدن را مي پوشاند .
قسمت سخت قرار گرفته در بالاي سوراخ واژن برجستگي عانه ( مونس پوبيس ) نام دارد.دو جفت زبانه پوستي به نام لبيا (به معناي لبهاي فرج مي باشد )سوراخ واژن را احاطه مي كند.كليتوريس عضو حساسه كوچك در جلوي فرج مي باشد كه چين هاي لبياهاي واژن در اين محل به هم مي رسند . بين ابياها،سوراخهايي به مجراي ادراري (كانالي كه ادرار را از مثانه به خارج از بدن منتقل مي كند)و واژن وجود دارد.زماني كه دختران از نظر جنسي بالغ مي شوند لبيا خارجي و برجستگي عانه با موي شرمگاهي (public hair ) پوشانده مي شوند.
اندامهاي تناسلي داخلي زن عبارتند از واژن،رحم،لوله هاي تخمدان و تخمدانها
واژن لوله اي عضلاني و تو خالي مي باشد كه از سوراخ واژن تا رحم امتداد دارد.در يك خانم كامل حدود 5-3 اينچ (12- 8سانتي متر ) طول دارد.به علت دارا بودن ديواره هاي عضلاني ،مي تواند منبسط و منقبض شود.اين توانايي عريض يا باريكتر شدن به واژن اجازه وارد شدن چيزي به باريكي پنبه و به بزرگي جنين مي دهد.ديواره هاي عضلاني واژن با غشاي مخاطي پوشانده مي شود كه آن را مرطوب و محافظت مي كند. واژن 3 عمل انجام مي دهد.جايي است كه آلت تناسلي مرد در طي رابطه جنسي داخل آن قرار مي گيرد ، مسيري است كه نوزاد در حين زايمان ازبدن زن از آن خارج مي شود و در حقيقت يك كانال زايمان محسوب مي شود و نيز مسيري براي خروج خون دوره ماهانه (پريود)از رحم مي باشد.
لايه بافتي نازكي با 1 يا چند سوراخ داخل آن به نام پرده بكارت تا حدودي سوراخ واژن را مي پوشاند.پرده بكارت از فردي به فردي ديگر متفاوت است .پرده بكارت بيشتر زنان پس از اولين ارتباط جنسي كشيده يا پاره مي شود و كمي خونريزي مي كند(اين خونريزي معمولاً باعث درد جزئي مي شود)بعضي از زناني كه قبلاً‌ارتباط جنسي داشته اند تغيير زيادي در پرده بكارت آنها رخ نمي دهد.
واژن با رحم يا زهدان در سرويكس (به معناي گردن)مرتبط مي شود.سرويكس داراي ديواره هاي قوي و قطوري است.سوراخ سرويكس بسيار كوچك است (كوچكتر از ني) و به همين علت آلت مرد هرگز نمي تواند داخل بدن دختري قرار گيرد.طي زايمان،سرويكس مي تواند منبسط شود تا اجازه به دنيا آمدن نوزاد را بدهد.
رحم شبيه گلابي وارونه اي است كه روكش ضخيم و ديواره هاي عضلاني دارد در حقيقت رحم حاوي چند عضله قوي مي باشد ، اين عضلات قادرند براي مطابقت با جنين در حال رشد منبسط و منقبض شوند و سپس به خروج نوزاد در حين زايمان كمك نمايند .وقتي خانمي باردار نباشد رحم فقط حدود 3 اينچ(5/7 سانتي متر)طول و 2 اينچ (5 سانتي متر )عرض دارد.
در گوشه هاي فوقاني رحم،لوله هاي فالوپ،رحم را به تخمدانها متصل مي كند.تخمدانها 2 اندام بيضي شكل هستند كه در قسمت چپ و راست بالاي رحم قرار دارند كه تخمك توليد، ذخيره و در مرحله اي به نام تخمك گذاري به داخل لوله هاي فالوپ رها مي سازند .اندازه هر تخمك حدود 2-5/1 اينچ(5-4 سانتي متر)( دريك خانم كامل )مي باشد.
2 لوله فالوپ وجود دارد كه هر يك به رحم متصل است.لوله هاي فالوپ طولي حدود 4 اينچ (10سانتي متر) و عرض معادل حدود تكه اي اسپاگتي دارند.درهر لوله مسير باريكي به عرض سوزن خياطي وجود دارد .در انتهاي ديگر هر لوله فالوپ قسمت حاشيه داري وجود دارد كه شبيه قيف مي باشد.اين قسمت حاشيه دار به دور تخمدان پيچيده مي شود ولي كاملاً به آن متصل نمي گردد.وقتي تخمك از تخمدان خارج مي شود وارد لوله فالوپ مي گردد. زماني كه تخمك در لوله فالوپ قرار دارد پرزهاي ظريفي كه داخل مخاط لوله قرار دارند به خروج آن از مسير باريك به سوي رحم كمك مي كنند.
تخمدانها بخشي از سيستم مترشحه داخلي هستند چون هورمونهاي جنسي زنانه اي مانند استروژن و پروژسترون توليد مي نمايند.
دستگاه تناسلي زنانه چه كاري انجام مي دهد؟
دستگاه تناسلي زنانه زن را قادر مي سازد تا:
- تخمك(اوول)بسازد.
- ارتباط جنسي داشته باشد.
- تخمك بارور شده را تا زماني كه رشد كامل كند محافظت و تغذيه كند
- زايمان كند.
توليد مثل جنسي بدون اندامهاي جنسي به نام غدد جنسي انجام نمي شود. گر چه بيشتر مردم فكر مي كنند منظور از غدد جنسي همان بيضه هاي مردانه است ولي حقيقتا هر دو جنس داراي غدد جنسي هستند:در زنان غدد جنسي ،تخمدانها مي باشند. غدد جنسي زنانه گامت (تخمك هاي) زنانه توليد مي كنند:غدد جنسي مردانه هم گامت مردانه(اسپرم)توليد مي كنند.پس از بارور شدن تخمك بوسيله اسپرم ،تخمك بارور شده ، زايگوت نام دارد.
وقتي نوزاد دختري به دنيا مي آيد تخمدانها بيش از صدها هزار تخمك دارد كه تا شروع دوره بلوغ غير فعال مي مانند ، در دوره بلوغ ،غده هيپوفيز مستقر در بخش مركزي مغز شروع به ساختن هورمونهايي مي كند كه تخمدانها را تحريك به توليد هورمونهاي جنسي از جمله استروژن مي كنند.ترشح اين هورمونها باعث مي شود تا يك دختر خانم كم كم بلوغ كامل جنسي پيدا نمايد .
در انتهاي دوره بلوغ ،دختران به صورت پريود به نام عادت ماهانه تخمك آزاد مي كنند. تقريباً هر ماه يكبار ، در طي تخمك گذاري ،تخمدان تخمك كوچكي داخل يكي از دو لوله فالوپ مي فرستد.تخمك در صورتيكه بوسيله اسپرم در همان زمان ماندن در لوله فالوپ بارور نشود خشك شده و از بدن حدود دو هفته بعد از طريق رحم خارج مي گردد. اين مرحله قاعدگي نام دارد.خون و بافتهاي مخاط داخلي رحم تركيب شده و خون قاعدگي را بوجود مي آورند كه در اكثر دختران 5-3 روز دفع آن صورت مي گيرد.اولين پريود دخترمنارك نام دارد.
داشتن مقداري ناراحتي در روزهاي نزديك پريود براي دختران و زنان عادي است .سندرم پيش از قاعدگي علائم فيزيكي و روحي هم چون آكنه ( جوش ) ، نفخ شكم ، خستگي ، درد كمر ، دردناك شدن سينه ها ، يبوست ، اسهال ، ويار غذايي ، افسردگي ، زود رنجي ، و يا مشكل تمركز ح.اس و عدم كنترل استرس مي باشد كه در بيشتر دختران و زنان دقيقاً پيش از پريودشان رخ مي دهد .سندرم پيش از قاعدگي معمولاً‌طي 7 روز پيش از شروع پريود بيشترين شدت را داراست و با شروع پريود از بين مي رود.
همچنين اكثر زنان و دختران در طي چند روز اول پريوديشان احساس ناراحتي در شكم و كمر را تجربه مي كنند كه به علت ترشح پروستاگلاندين ها ( ماده شيميايي موجود در بدن كه باعث انقباض عضله صاف رحم مي شود ) مي باشد . اين انقباضات غير ارادي ممكنست خفيف و يا تير كشنده و شديد باشند .
از زمان اولين پريود يك دخترحدودا دو سال طول مي كشد تا سيكل هاي ماهانه منظم گردد . طي اين مدت،بدنش با هورمونهايي كه بر اثر بلوغ توليد مي شوند سازگار مي شود.به طور متوسط ،عادت ماهانه خانم جوان 28 روزه است اما اين طيف از23-25 روز هم مي تواند باشد .
اگر زن و مردي در طي چند روز تخمك گذاري زن رابطه جنسي داشته باشند باروري مي تواند رخ دهد. وقتي مرد انزال انجام مي دهد(زماني كه مني از آلت مرد خارج مي گردد)بين 2/0 -05/0 اونس مايع(5/1-6/0 ميلي ليتر)مني داخل واژن مي ريزد.دراين مقدار اندك مني بين 75تا900 ميليون اسپرم وجود دارد،واز واژن به داخل گردن ورحم حركت مي كنند تا به تخمك موجود در لوله فالوپ برسد.تنها يك اسپرم تخمك را بارور مي كند. حدود يك هفته پس از اينكه اسپرم تخمك را بارور كرد،تخمك بارور شده (زايگوت)بلاستوسيست چند سلولي مي شود.بلاستوسيست به اندازه سر سوزن است ودر حقيقت شبيه توپ تو خالي سلول هاي داراي مايع مي باشد .بلاستوسيست خودش را به داخل مخاط داخلي رحم به نام آندومتر مي رساند.هورمون استروژن باعث ضخيم و پرخون شدن آندومتر مي گردد.پروژسترون هورمون ديگري كه از تخمدانها آزاد مي شود آندومتر را ضخيم و پر خون نگه مي دارد تا بلاستوسيست بتواند به رحم بچسبدومواد مغذي را ازآن جذب كند.اين روند لانه گزيني نام دارد.
زماني كه سلولهايي از بلاستوسيست تغذيه مي كنند،مرحله ديگر رشد (مرحله روياني) شروع مي شود. در اين مرحله سلولهاي داخلي شكل مدور پهني به نام ديسك روياني ايجاد مي شوند كه به جنين تبديل مي گردند.سلولهاي خارجي غشاي نازكي مي شوند كه دور جنين را تشكيل مي دهند.اين سلولها هزاران بار تكثير مي شوند تا در پايان به جنين تبديل مي شوند. پس از تقريباً8 هفته ،جنين به اندازه يك انگشت شصت مي شود و در عين حال تقريباً‌تمام قسمتهايش –مغزو اعصاب ،قلب و خون،معده و روده ها و عضلات و پوست شكل گرفته اند.
در طول مرحله جنيني كه از 9 هفته پس از باروري تا تولد طول مي كشد،رشد و نمو ادامه دارد چرا كه سلول ها تكثير مي يابند ،حركت و تغيير مي كنند.جنين در مايع آمنيوتيك داخل كيسه آمنيوتيك شناور است جنين اكسيژن و مواد مغذي را از طريق جفت (ساختمان ديسك مانندي كه به مخاط داخلي رحم مي چسبد و از طريق بند ناف به جنين متصل مي شود ) از خون مادر دريافت مي كند.مايع و غشاي آمنيوتيك از جنين در برابر ضربات و تكانهاي بدن مادر محافظت مي كند. بارداري به طور متوسط 280 روز (تقريباً 9 ماه ) طول مي كشد .وقتي نوزادي آماده تولد است ،سرش به گردن رحم فشار مي آورد و گردن رحم براي عبورجنين از واژن شروع به شل و عريض شدن مي كند،مخاطي كه درگردن رحم به شكل پلاك در آمده ، شل مي شود و همراه مايع آمنيوتيك از طريق واژن در هنگام پاره شدن كيسه آمينوتيك خارج مي شود. وقتي انقباض هاي زايمان آغاز مي شود ديواره هاي رحم با تحريك هورمون اكسي توسين مترشحه از هيپوفيز منقبض مي شوند .انقباضها باعث پهن شدن و باز شدن گردن رحم مي شود. پس از چند ساعت گشاد شدن ،گردن رحم به حد كافي متسع (باز)مي گردد تا جنين عبور كند.نوزاد از طريق گردن رحم و در امتداد كانال زايماني از بدن مادر خارج مي شود .معمولا ابتدا سر نوزاد خارج مي شود و بند ناف همراه با بدن نوزاد بيرون مي آيد و با خروج كامل نوزاد ، بند ناف هم كامل خارج مي شود . آخرين مرحله زايمان ، خروج جفت مي باشد كه امروزه مرحله پس از زايمان ناميده مي شود .
پس از جدا شدن جفت از مخاط داخلي رحم،انقباض هاي رحم آن را همراه غشاء و مايعاتش به بيرون سوق مي دهد.
مواردي كه مي توانند در دستگاه تناسلي زنانه مشكل ايجاد كنند:
گاهي اوقات كودكان نيز دچار مشكلات دستگاه تناسلي مي شوند.در ذيل برخي نمونه اختلالاتي كه دستگاه تناسلي زنانه را تحت تاثير قرار مي دهند ذكر مي شود:
- ولووواژينيت التهاب فرج ( ولو ) وواژن است.بر اثر مواد تحريك كننده (مانند صابونهاي لباس شويي ) ايجاد مي شود. بهداشت فردي ضعيف (مانند تميز كردن از پشت به جلو پس از اجابت مزاج)هم مي تواند اين مشكل را ايجاد كند .علائم عبارتند از قرمزي و خارش واژن و فرج و گاهي ترشح واژن.
- ممكنست اين التهاب بر اثر رشد زيادي كانديدا ،قارچي كه به طور طبيعي در واژن حضور دارد ، ايجاد شود.
- خونريزي واژني (غير قاعدگي ) كه اغلب به دليل حضور جسم خارجي در واژن به عنوان مثال (كاغذ توالت فشرده ) مي باشد گاه ممكنست به علت پرولاپس رحم ايجاد شود ، وضعيتي كه غشاي مخاطي رحم به داخل واژن كشيده مي شود و توده كوچك بافتي دوناتي شكلي ايجاد مي كند كه به راحتي خونريزي مي نمايد و يا مي تواند به دليل آسيب ناشي از سوارشدن وسيله اي (مانند دوچرخه يا روي ميله اي افتادن )يا ضربه واژني ناشي از آزار جنسي باشد.
- چسبندگي لبهاي فرج ( لبياها ) :به هم چسبيدگي يا اتصال بين لبها كه معمولاً در نوزادان و دختران خردسال پديد مي آيد.گرچه معمولاً هيچ علامتي مرتبط با چنين وضعيتي وجود ندارد ولي مي توانند منجر به افزايش خطر عفونت مجراي ادراري گردد. گاهي اوقات كرم استروژن موضعي براي كمك به جدا كردن لبها استفاده مي شود.
مواردي كه مي توانند براي تخمدانها و لوله هاي فالوپ مشكل ايجاد كنند:
- حاملگي خارج از رحمي( حاملگي اكتوپيك ) : زماني رخ مي دهد كه تخم بارور شده يا زايگوت به رحم منتقل نمي شود، اما در عوض در لوله فالوپ به سرعت رشد مي كند.اگر زني چنين وضعيتي داشته باشد درد شكمي شديدي دارد و با يد هرچه سريع تر به پزشك مراجعه كند چرا كه نياز به جراحي دارد.
- آندومتريوز: زماني رخ مي دهد كه بافتي كه تنها به طور طبيعي در رحم وجود دارد خارج از رحم شروع به رشد كند ( در تخمدانها ،لوله هاي فالوپ يا ساير بخشهاي حفره لگن ) كه مي تواند باعث خونريزي غير طبيعي ،پريود دردناك و درد منتشر لگني گردد.
- تومورهاي تخمداني : اگرچه نادرند ولي مي توانند رخ بدهند.دختران مبتلا به تومورتخمداني درد شكمي و توده هايي دارند كه به راحتي در شكم حس مي شود. جراحي براي برداشتن آن لازم است .
- كيستهاي تخمداني : ساكها ( حفره هاي ) غير سرطاني هستند كه مملو از مايع يا ماده نيمه جامد مي باشند.گرچه خيلي اوقات طبيعي و عموماً بي آزارند ولي مي توانند زماني كه خيلي بزرگ شوند مشكل ايجاد نمايند .كيستهاي بزرگ شايد به اندام هاي اطراف فشار آورد لذا باعث درد شكمي مي شوند. در اكثر موارد،خود به خود از بين مي روند وبه درمان نيازي نيست . اگر كسيتها دردناك باشند پزشك ممكن است به منظور توقف رشد كيستها ، قرصهاي ضد بارداري را تجويز نمايد و يا ازراه عمل جراحي كيستها را بردارند.
- سندرم تخمدان پلي كيستيك : تخمدان اختلال هورموني است كه هورمونهاي مردانه بسيار زيادي (آندروژن)بوسيله تخمدانها توليد مي شوند. اين وضعيت باعث بزرگ شدن آنها شده و حفرات يا كيستهاي پر مايع زيادي توليد مي شود. اغلب ابتدا طي سالهاي نوجواني ظاهر مي شوند.بر اساس نوع و شدت وضعيت ، با داروهاي تنظيم كننده تعادل هورموني و قاعدگي درمان مي گردد.
- تورشن تخمداني يا پيچش تخمدان : مي تواند رخ بدهد كه در اين حالت تخمدان بدليل بيماري يا اختلال رشدي پيچيده مي شود .اين پيچش جلوي جريان خون را در عروق خوني كه تخمدانها را تغذيه و حمايت مي كنند مي گيرد. شايعترين علامت درد تحتاني شكم است .جراحي معمولاً براي درمان آن لازم است .
مشكلات عادت ماهانه
مشكلات متعددي مي توانند عادت ماهانه رادر دختران تحت تاثير قرار دهند.بعضي از شايعترين موارد عبارتند از:
- ديس منوره : زماني است كه دختري پريودهاي دردناك دارد.
- منوراژي (قاعدگي با خونريزي زياد) : زماني است كه دختري پريودهاي بسيار سخت همراه با خونريزي زياد دارد .
- اليگومنوره (قاعدگي ناقص ) : زماني است كه دختري پريود نمي شود يا پريود نامنظم دارد حتي با وجوديكه براي مدتي پريود داشته يا باردار نيست .
- آمنوره ( فقدان قاعدگي ) : زماني است كه دختري تا سن 16 سالگي يا 3 سال پس از شروع بلوغ پريودش آغاز نشده است ،تاسن 14 سالگي علائم پريود نداشته است يا پريود هاي عادي داشته ولي به دلايلي غير از بارداري عادت ماهانه اش متوقف شده باشد .
عفونتهاي دستگاه تناسلي مونث
بيماريهاي منتقله از راه جنسي : اين موارد عبارتند از عفونتها و بيماريهايي چون بيماري التهابي لگن(PID)،ويروس نقص ايمني انسان/سندرم نقص ايمني اكتسابي (HIV/AIDS)،ويروس پاپيلوم انسان(زگيل تناسلي يا HPV)،سيفليس،كلاميديا،سوزاك و تب خال تناسلي،اكثراً از طريق تماس جنسي از فردي به فرد ديگر منتقل مي شوند.
- سندرم شوك توكسيك (سمي ) : اين بيماري غير شايع بر اثر سموم رها شده در بدن طي نوعي عفونت باكتريايي كه بيشتربه علت باقي ماندن طولاني مدت تامپون داخل بدن مي باشد رخ مي دهد.تب شديد ،اسهال،استفراغ و شوك از علايم بيماري است .
اگر فكر مي كنيد كودكتان علائمي از نظر مشكلات در دستگاه تناسلي اش دارد يا سوالاتي در مورد رشد و نمو وي داريد با پزشكش صحبت نماييد. اكثر مشكلات دستگاه تناسلي مونث قابل درمان هستند .